“ हें हिंदूनृसिंह प्रभो शिवाजी राजा”

हिंदुस्थानाच्या इतिहासात राजे आणि राजसतांची Chhatrapati Shivaji वानवा नव्हती. शिवाजी महाराजांच्या काळातसुद्धा स्वतःला राजे म्हणवणारे आणि समजणारे परंतु प्रत्यक्षात इस्लामी सत्तेची चाकरी करणारे अनेक होते. निर्भयपणे, ताढपणे जगता न येणाऱ्या अशा शाखांची संख्या बरीच होती. या प्रतिकुल परिस्थितीच्या पाश्र्वभूमीवर शिवाजी महाराजांनी इतिहासाला कलाटणी देऊन एका नव्या वळणावर आणून उभे केले त्यांची ही कामगिरी कधीही न पुसता येणारी आहे.

 

 

उत्तर हिंदुस्थानात अत्यंत सशक्त मोघल सत्ता होती, संपूर्ण देश जेव्हा इस्लामी साबांच्या प्रभावाखाली होता, तेव्हा क्याच्या पंधराव्या वर्षी शिवाजी राजांनी हिंदी स्वराज्याची मुहूर्तमठ रोवली, शिवाजीराजांची राजमुद्रा त्यांच्या स्वातंत्र्याचा, दृद्धिंगत होणाऱ्या सार्वभौम सलेचा प्रकट, जाहीरनामा होता. शिवरायांच्या अथक प्रयत्नांमधून निर्माण झाले हे महाराष्ट्र राज्य फार मोठे नव्हते हे खरे आहे. परंतु ज्या मूल्यांवर अधिष्टित हे राज्य होते मध्ययुगीन इतिहासाला श्री शिवछत्रपतीनी कलाटणी दिली होती. राज्याची निर्मिती विशिष्ट ध्येयांनी, धोरणांनी प्रेरित होऊन केली जाणे, ही मध्ययुगीन काळातील दुर्मक गोष्ट आहे, शिवाजी महाराजांनी स्थापित केलेल्या सलेला भरभक्कम नैतिक पाया होता. विशिष्ट ध्येय, धोरण आणि नैतिक अधिष्ठान यांमुळे शून्यातून स्वराज्याची निर्मिती होवू शकली. शिवाजी धर्माभिमानी, श्रद्धावान, सत्संगाच भुकेला, गुठवाद मानवारा, अलौकिक घटनांवर विश्वास ठेवणारा, ईश्वरसाक्षात्कार अनुभव राच्ोणारा पुरुष होता, असे ऐतिहासीक पुराव्यांवरून ठरते शिवाजी श्रद्धाळू होते हे निर्विवाद पण ते शहाणे व विवेकी होते हे त्याहून सत्य आहे. मराठ्यांच्या विभक्तवृत्तीला आळा घालणे, हा शिवाजीच्या अंगी मोठा गुण होता.

शिवाजी महाराजांच्या Chhatrapati Shivaji नेतृत्वाखाली त्यांच कोदय प्रशासन चालत असे, त्यांच्या मदतीला त्यांनी अष्टप्रधान नेमले होते. या मंडळाचा सल्ला राजांवर बंधनकारक नसे. वा मंत्री अधिकारी नेमताना गुणवत्तेला महत्व दिले जात असे, अष्टप्रधानांकडे 'अठरा कारखाने आणि 'बारा महाल सोपवले होते. त्यावरून राज्य‌कारभाराची सुक्ष्म विभागणी जाणवते. राज्यव्यवहार व हुद्दे याबाबत महाराजांनी मराठी भाषेला महत्व दिले. रघुनाथ पंडिताकडून - राज्यव्यवहारकोश- करवून घेतला, शिवाजी महाराजांनी महसुल- व्यवस्थेत सुधारणा घडवून आणल्या. रयतेचा वाटा रयतेस पावे आणि राजभाग आपणास येई हो करणे, असे त्यांचं सूत्र होत. वतनदारांवर त्यांनी नियंत्रण प्रस्थापित केलं. 'भाजीच्या देठालासुद्धा हात लावू नका? अशा सकत आज्ञा अधिकान्यांना दिल्या.स्वराज्यातील शेतकरी व निराधारांचा आधार म्हणजे शिवराय शोषितांचा आधार म्हणजे शिवराय, लोककल्याण म्हणजे शिवराय, शून्य म्हणजे शिवराय आणि अनंत म्हणजे ही शिवराय!

शिवछत्रपतींनी Chhatrapati Shivaji कधीही ब्राम्हण, मुस्लिम, शुद्ध असा भेद केला नाही, ते म्हणायचे आमचे राज्य न्यायान्या असेल, नीतीचे असेल, लोककल्याणार्थ असेल, वैदिक न्यायतत्व जर रयतेचे शोषण करणार असेल, तर ते जुगारून देऊन आम्ही आमचे लोकधर्माचे न्यायतत्व स्वीकास जे शिवधर्म म्हणून प्रचलित होईल ज्या न्यायतत्वात ब्राम्हण उपाणिशुद्धीक एकाच मापाने मोजले जाईल, शिवछत्रपती हे विज्ञानवादी, बुद्धिप्रामाण्यवादी, वासाववटी, विवेकशील प्रयत्नवादी होते. महाराजांची मातृभक्ती, पिभक्ती जितकी महत्वाची तितकीच बोलणीय त्यांची गुरुभक्ती होती. माणसे जुळवणे हा त्यांचा मोठा गुण होता गरीब श्रीमंत, उच्च नीच हा भेद त्यांच्यात नव्हता त्यांनी रयतेवर व आपल्या मावळ्यांवर असे प्रेम केले की या प्रेमासाठी आपल्या जीवाची बाजी लावणारे असंख्य मित्र त्यांना मिळाले.