ब्ल्यू स्टार : गुरू विरुद्ध शिष्य!

 

 

Kuldeep Brar : 1984 च्या 31 मे रोजी सकाळी झालेल्या एका बैठकीत तत्कालीन पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांनी सुवर्ण मंदिरात लष्करी कारवाई करण्याचा निर्णय घेतला. मात्र याचे सांकेतिक नाव ठरले नव्हते. या मोहिमेची आखणी करणारा एक लष्करी अधिकारी सायंकाळी आपल्या घराकडे परतत असताना, त्याची नजर रेफ्रिजरेटर तयार करणार्‍या एका कंपनीच्या जाहिरातीवर पडली. ती जाहिरात होती- ब्ल्यू स्टार रेफि‘जरेटरची! आणि त्या अधिकार्‍याने मनाशीच ठरविले. हेच ते नाव! आणि 5 जूनच्या रात्री सुवर्ण मंदिरात ‘ऑपरेशन ब्ल्यू स्टार’ सुरू झाले.

 

 

राजधानी दिल्लीपासून दोन तासांच्या अंतरावर असलेल्या मेरठ छावणीत तैनात अधिकार्‍यांची ‘पार्टी’ रंगात आली होती. येथील डिव्हिजनचे प्रमुख मेजर जनरल (Kuldeep Brar) कुलदीप बरार दुुसर्‍या दिवशी सकाळी दिल्लीस जाणार होते आणि तेथून ते रात्री आपल्या मधुचंद्रासाठी मनिलाकडे रवाना होणार होते. मधुचंद्राची व सुटीची स्वप्ने ते रंगवीत असताना, त्यांची नशा खाडकन उतरविणारा एक दूरध्वनी त्यांना आला. पलीकडून लेफ्ट. जनरल सुंदरजी बोलत होते. ‘‘उद्या तुम्ही 12 वा चंदीगडच्या चंडी मंदिर मुख्यालयात या.’’ एवढाच त्रोटक निरोप आपल्या करारी भाषेत देत सुंदरजी यांनी फोन खाली ठेवला.

 

 

रात्रीच बरार सपत्नीक दिल्लीकडे रवाना झाले. सकाळी त्यांना चंदीगडला जावयाचे होते. ‘‘मी सांयकाळपर्यंत चंदीगडहून परततो. रात्री उशिरा आपण मनिलाकडे रवाना होऊ’’ असे पत्नीस सांगून ते पालम विमानतळाकडे रवाना झाले. मेजर जनरल बरार चंडी मंदिर मुख्यालयात दाखल झाले. एका कक्षात सुवर्ण मंदिराचा भला मोठा नकाशा लावण्यात आला होता. वातावरण तणावाचे होते. लेफ्ट. जनरल सुंदरजी, लेफ्ट. जनरल रणजितसिंग दयाल हे दोघेही त्या ठिकाणी होते. सुंदरजींचा स्टाफ ऑफिसर मेजर जनरल बरार यांना ब्रीफिंग देऊ लागला. ते सारे ऐकून घेतल्यावर बरार म्हणाले, ‘‘मी तर मधुचंद्रासाठी आज रात्री मनिलाला जात आहे. माझी दोन महिन्यांची सुटी अगोदरच मंजूर झाली आहे.’’ सुंदरजी- दयाल यांच्या कानात काहीतरी बोलले आणि नंतर (Kuldeep Brar) बरार यांना सुंदरजी म्हणाले, ‘‘मधुचंद्र नंतर, सुटी रद्द! आता तुमच्यासाठी एक विमान तयार आहे. येथून तुम्ही सरळ अमृतसरला जा आणि तयारीला लागा.’’ मेजर जनरल बरार यांनी एक विनंती केली, ‘‘माझ्या पत्नीला तर मला हे सांगू द्या!’’ यावर सुंदरजी यांनी उत्तर दिले, ‘‘तुमच्या पत्नीला काय सांगावयाचे, हे आम्ही ठरवू व कळवू. तुम्ही अमृतसरला रवाना व्हा.’’

 

 

ऑपरेशन ब्ल्यू स्टारसाठी पंजाबमध्ये अनेक (Kuldeep Brar) लष्करी अधिकारी उपलब्ध असताना, मेरठमध्ये तैनात बरार यांची निवड का करण्यात आली? जर्नेलसिंग भिंद्रानवाले त्याच्या साथीदारांनी सुवर्ण मंदिराची कडेकोट सुरक्षा केली असल्याची माहिती सरकारकडे आली होतीच. ही सारी माहिती चिंताजनक होती. यामागे भारतीय लष्कराचा एक माजी अधिकारी मेजर जनरल शाबेगसिंग असल्याचे उघड झाले होते.

 

 

मेजर जनरल शाबेगसिंग हा एक अतिशय कर्तबगार अधिकारी होता. 1971 च्या भारत-पाक युद्धात शाबेगसिंग यांनी अतुलनीय पराक्रम केला होता. बरार व शाबेगसिंग दोघेही 1, मराठामध्ये तैनात होते. ढाक्यात सर्वप्रथम 1, मराठा दाखल झाली होती. त्यासाठी शाबेगला महावीरचक‘ म्हणजे (Kuldeep Brar) परमीवीर चक्रानंतरचे पदक, तर बरार यांना वीरचक‘ देत राष्ट्रपतींनी सन्मानित केले होते. पण, शाबेगच्या सेवानिृत्तीस एक महिना बाकी असताना त्याला लष्करातून बडतर्फ करण्यात आले. आपल्या विरोधात खोटे आरोप लावून आपल्याला काढण्यात आले अशी सल त्याच्या मनात होती आणि त्याने संत जर्नेलसिंग भिंद्रानवालेचा हात धरला.

 

 

शाबेगसिंगचा मुकाबला कोण करणार यावर जेव्हा सुंदरजी आणि दयाल यांच्यात चर्चा झाली तेव्हा त्यांच्यासमोर जनरल बरार यांचे नाव आले. (Kuldeep Brar) बरार यांचा शाबेगशी फार जवळचा संबंध! बरार जेव्हा राष्ट्रीय सुरक्षा अकादमीत एक विद्यार्थी म्हणून दाखल झाले तेव्हा त्यांचे प्रशिक्षक होते शाबेगसिंग. नंतर 1971च्या बांगला देश युद्धात शाबेगसिंग आणि बरार एकत्र लढत होते. अर्थात देशासाठी आणि 13 वर्षांनंतर 1984 मध्ये शाबेग व बरार एकमेकांविरुद्ध उभे ठाकणार होते. लढणार होते. शाबेगसिंग देशाविरुद्ध आणि बरार देशासाठी! शाबेगसिंगच्या सर्व खेळी समजणारा अधिकारी म्हणून मेजर जनरल बरार यांची यासाठी निवड करण्यात आली होती.

 

 

भारतीय लष्कराला दहशतवाद्यांच्या ताब्यातून सुवर्ण मंदिर मुक्त करण्यासाठी जो जबर संघर्ष करावा लागला, तो संघर्ष म्हणजे शाबेगसिंगने केलेल्या तयारीची एक प्रकारे पावती होती. (Kuldeep Brar) शाबेगसिंगने सुवर्ण मंदिराच्या कानाकोपर्‍यात अभेद्द सुरक्षा व्यवस्था उभी केली होती.

 

 

5 जूनच्या रात्री 9 वाजता ‘ऑपरेशन ब्ल्यू स्टार’ सुरू झाले. ते सूर्योदयापूर्वी संपवावे असे बरार यांना सांगण्यात आले होते. पण, शाबेसिंग व त्याचे साथीदार ज्या चिवटपणे- निकराने भारतीय लष्कराचा मुकाबला करीत होते त्याने स्वत: (Kuldeep Brar) बरार थक्क झाले होते. अकाल त‘त काबीज करण्याचे लष्कराचे सारे प्रयत्न असफल झाले होते. शेवटी पहाटे 4 वाजता भारतीय लष्कराचा रणगाडा ‘विजयंता’ सुवर्ण मंदिराच्या परिक‘मेवर आणण्यात आला. आणि त्यातून मोठे तोफगोळे अकाल त‘तवर आग ओकू लागले आणि मग कुठे शाबेगसिंगचा प्रतिकार कोलमडला. मात्र, जनरल बरार यांना आपली कारवाई सूर्योदयापूर्वी संपविता आली नाही. सकाळी 8.30 च्या सुमारास ही कारवाई संपली. ब्ल्यू स्टार कारवाईत भिंद्रानवाले व शाबेगसिंग दोघेही ठार झाले. मात्र, भारतीय लष्कराच्या शानदार परंपरेनुसार शाबेगसिंगचा अन्त्यसंस्कार लष्करी इतमामात करण्यात आला. या युद्धात शिष्य विजयी झाला होता. ज्या शाबेगसिंगकडून बरार यांनी लष्करी प्रशिक्षणाचे प्राथमिक धडे घेतले होते, त्यांना त्या शाबेगसिंगला धडा शिकवावा लागला.

 

 

ऑपरेशन ब्ल्यू स्टारनंतर इंदिरा गांधी यांची हत्या झाली. लष्कर प्रमुख जनरल अरुण वैद्य यांची हत्या झाली आणि जनरल बरार यांच्या हत्येचे काही प्रयत्न झाले. या कारवाईने जनरल बरार यांचे आयुष्यच बदलले. (Kuldeep Brar) जनरल बरार यांनी नंतर कधीही सुवर्ण मंदिराला भेट दिली नाही. मी तेथे कधीही जाणार नाही हेही त्यांनी सांगितले होते. 5 जूनच्या रात्रीचे दृश्य पाहून मी अनेक दिवस झोपू शकलो नाही. मला त्या स्मृती पुन्हा जागवायच्या नाहीत असे त्यांचे उत्तर होते.

 

 

जनरल बरार दहशतवाद्यांच्या हिटलिस्टवर तर होतेच पण, त्यांच्या नातेवाईकांनी त्यांना जणू वाळीत टाकले होते. एक शीख असून, (Kuldeep Brar) बरार यांनी सुवर्ण मंदिरात लष्करी कारवाई केली याची त्यांच्या नातेवाईकांना चीड होती. जनरल बरार यांचे एक मामा लंडनला राहात. बरार यांचे या मामाशी फार जवळचे संबंध होते. मात्र ब्ल्यू स्टारनंतर ते बदलले. मामा आपल्या बहिणीला म्हणजे बरार यांच्या आईला म्हणत, ‘‘तुझ्या मुलाला दहशतवादी केव्हा ठार करतील ते माहीत नाही. पण, त्यांच्या अगोदर मीच त्याला संपवेन.’’ अनेक वर्ष मामाने जनरल बरार यांच्याशी बोलणे थांबविले होते.

 

 

जनरल बरार हे स्वत: जाट शीख आहेत. सुवर्ण मंदिरातील कारवाईनंतर शीख समाजाने त्यांना जवळपास बहिष्कृत केले. याबाबत त्यांना अनेकदा विचारण्यात आले. बरार यांचे उत्तर होते, भारतीय लष्कराचा एक शिपाई म्हणून मला देण्यात आलेल्या वैध आदेशाचे पालन करणे हे माझे कर्तव्य होते, ते मी केले. (Kuldeep Brar) जनरल बरार म्हणतात, शीख इतिहासात माझे नाव काळ्या अक्षरांनी लिहिले गेले आहे. पण, त्याला मी काय करणार? मी माझे कर्तव्य बजावले. ऑपरेशन ब्ल्यू स्टारला आज 39 वर्षे झालीत. मात्र जनरल बरार यांना आपले पूर्वीचे सामान्य आयुष्य कधी जगता आले नाही. तत्कालीन पंतप्रधान इंदिरा गांधींनी ऑपरेशन ब्ल्यू स्टार करण्याचा निर्णय एवढ्या तडकाफडकी का घेतला? याचे विवेचन वार्तापत्राच्या उत्तरार्धात!