अर्थविश्वाची साद; दिवाळीचे पडसाद

    दिनांक :27-Oct-2024
Total Views |
अर्थचक्र
- महेश देशपांडे
Diwali shopping : देशभर सर्वत्र दिवाळीचे वातावरण दाटत असताना आर्थिक आघाडीवरही लगबग पाहायला मिळत आहे. त्यातल्या त्यात लक्षवेधी बातमी म्हणजे स्मार्टाेन, इलेक्ट्राॅनिक आदी वस्तूंसाठी कर्ज काढण्याकडे लाेकांचा कल वाढताे आहे. त्याच सुमारास समाेर येणारे एक निरिक्षण म्हणजे प्राप्तिकर परतावा भरणाऱ्यांच्या संख्येत 10 वर्षांमध्ये दुप्पट वाढ झाली आहे. याच सुमारास महागाईवाढीमुळे रिझर्व्ह बँकेचे पतधाेरण ग्राहकाभिमुख राहणे अवघड असल्याची शक्यता ऐकायला मिळाली.
 
 
Lone
 
स्मार्टाेन आणि इलेक्ट्राॅनिक वस्तू यांसारख्या गाेष्टींवर भारतीय माेठ्या प्रमाणावर कर्ज घेत आहेत. अवघ्या चार वर्षांमध्ये भारतीयांचा खरेदीचा ट्रेंड कमालीचा बदलला आहे. अशा गाेष्टींसाठी कर्ज घेणाऱ्यांची संख्या 37 पटींनी वाढली आहे. काेविड 19 नंतर खरेदीचा ट्रेंड पूर्णपणे बदलला आहे. एका अहवालानुसार, 2020 मध्ये स्मार्टाेन आणि गृहाेपयाेगी उपकरणांसाठी जेमतेम एक टक्का कर्ज घेतले जात हाेते. 2024 मध्ये हा आकडा 37 टक्क्यांवर पाेहाेचला आहे. आता ग्राहक त्यांच्या घरातील बदलांसाठी पैशांची व्यवस्था करण्याबाबत फारसा विचार करत नाहीत. कर्ज घेऊन ते ताबडताेब त्यांचा फोन आणि टीव्ही, फ्रिज, वाॅशिंग मशीन अशा वस्तू खरेदी करत आहेत. ‘हाेम क्रेडिट इंडिया’च्या ‘हाऊ इंडिया बाॅराेज’ अहवालानुसार, लाेकांमध्ये आपले घर आणि जीवनशैली सुधारण्याची तीव्र इच्छा आहे. सर्वाधिक कर्जे ही ग्राहकाेपयाेगी वस्तू खरेदी करण्यासाठी घेतली जात आहेत. यानंतर व्यवसाय करण्यासाठी आणि घराला नवीन रूप देण्यासाठी कर्ज घेतले जात आहे. व्यवसाय विस्तारासाठी कर्ज घेणाèयांची संख्या 2020 मध्ये पाच टक्क्यांवरून 2024 मध्ये 21 टक्क्यांवर पाेहाेचली आहे.
 
 
Diwali shopping : देशात व्यवसाय करण्याची भावना अधिक दृढ हाेत आहे. लाेकांना नवीन संधी पाहून उत्पन्नाचे स्त्राेत वाढवायचे आहेत. सरकारने ‘एमएसएमईं’ना दिलेल्या पाठिंब्यामुळेही याबाबत वातावरण निर्माण झाले आहे. लाेक शिक्षणापेक्षा लग्नासाठी जास्त कर्ज घेत आहेत. याशिवाय स्वप्नातील घर साकारण्याची इच्छाही लाेकांमध्ये वाढली आहे. गृह सुधारणेसाठी कर्ज घेणाऱ्यांची संख्या 2022 मधील 9 टक्क्यांवरून 2024 मध्ये 15 टक्क्यांपर्यंत वाढली आहे. याशिवाय, वैद्यकीय आपत्कालीन परिस्थितीत कर्ज घेणाऱ्यांची संख्या याच कालावधीत सात टक्क्यांवरून तीन टक्क्यांवर आली आहे. याचे कारण चांगले आर्थिक नियाेजन आणि वाढत्या आराेग्य सुविधा असल्याचे सांगितले जात आहे. दुसरीकडे शिक्षणासाठी कर्ज घेणाऱ्यांच्या संख्येत काेणताही बदल झालेला नाही. ते अजूनही चार टक्के आहे. या काळात लग्नासाठी कर्ज घेणाऱ्यांची संख्या तीन टक्क्यांवरून पाच टक्क्यांवर पाेहाेचली आहे. देशातील 17 शहरांमध्ये याबाबत सर्वेक्षण करण्यात आले. यामध्ये टाॅप 7 मेट्राे शहरांचाही समावेश आहे. सर्वेक्षणादरम्यान 18 ते 55 वर्षे वयाेगटातील सुमारे 2500 लाेकांची मते घेण्यात आली. त्यांचे दरमहा सरासरी उत्पन्न 31 हजार रुपये हाेते. आता ग्राहक तंत्रज्ञानाचा माेठ्या प्रमाणावर वापर करत असल्याचे सर्वेक्षणात म्हटले आहे. बँकिंगसाठी त्यांनी अ‍ॅपचा वापर सुरू केला आहे. त्यामुळे ऑनलाईन शाॅपिंगमध्येही वाढ हाेताना दिसत आहे. ‘ईएमआय’ कार्ड लाेकांमध्ये लाेकप्रिय आहेत.
 
 
दरम्यान, प्राप्तिकर परतावा भरणाऱ्या लाेकांच्या संख्येत गेल्या 10 वर्षांमध्ये दुप्पट वाढ झाली आहे. 2013-14 या आर्थिक वर्षासाठी एकूण तीन काेटी 79 लाख 74 हजार 966 प्राप्तिकर परतावे भरले गेले हाेते, ज्याची संख्या 2023-24 मध्ये 8 लाख 61 लाख 32 हजार 779 पर्यंत वाढली. म्हणजेच माेदी सरकारच्या गेल्या 10 वर्षांच्या कार्यकाळात प्राप्तिकर परतावा भरणाऱ्यांची संख्या 4 काेटी 81 लाख 57 हजार 813 ने वाढली आहे. म्हणजेच 10 वर्षांमध्ये प्राप्तिकर परतावा भरणाऱ्यांची संख्या 127 टक्क्यांनी वाढली आहे. 10 वर्षांमध्ये प्राप्तिकर परतावा फाईल करणाऱ्यांमध्ये 132 टक्क्यांनी वाढ झाली आहे.
 
 
Diwali shopping : केंद्रीय प्रत्यक्ष कर मंडळाने (सीबीडीटी) आर्थिक वर्ष 2023-24 साठी वेळ-मालिका डेटा जारी केला आहे. या आकडेवारीनुसार 2013-14 या आर्थिक वर्षात 3,50,43,126 वैयक्तिक करदात्यांनी प्राप्तिकर परतावा भरले हाेते. त्यांची संख्या 2023-24 मध्ये 8 काेटी 13 लाख 90 हजार 736 पर्यंत वाढली आहे. प्राप्तिकर परतावा भरणाऱ्या व्यक्ती श्रेणीतील करदात्यांची संख्या गेल्या 10 वर्षांमध्ये 4 काेटी 63 लाख 47 हजार 610 ने वाढली आहे. म्हणजेच गेल्या 10 वर्षांत प्राप्तिकर परतावा भरणाऱ्यांची संख्या 132 टक्क्यांनी वाढली आहे. विभागानुसार, 2013-14 मध्ये पॅन कार्ड धारण करणाऱ्यांची संख्या 5 काेटी 26 लाख 44 हजार 496 हाेती; जी 2023-24 मध्ये वाढून 10 काेटी 41 लाख 13 हजार 847 झाली आहे. गेल्या 10 मूल्यांकन वर्षांमध्ये वैयक्तिक करदात्यांची संख्या 100 टक्के म्हणजेच दुप्पट वाढली आहे. 2014-15 या आर्थिक वर्षात माेदी सरकार सत्तेवर आले, तेव्हा प्रत्यक्ष कर संकलन सुमारे 6.96 लाख काेटी रुपये हाेते. 2023-24 या आर्थिक वर्षामध्ये ती वाढून 19 लाख 60 हजार 166 काेटी रुपये (19.60 लाख काेटी) झाली आहे. म्हणजेच, माेदी सरकारच्या 10 वर्षांच्या कार्यकाळात, प्राप्तिकर, काॅर्पाेरेट टॅक्स आणि सिक्युरिटीज ट्रान्झॅक्शन टॅक्स (एसटीटी) 12 लाख 64 हजार 374 काेटी रुपये म्हणजेच 182 टक्के झाला आहे. एकूण कर महसुलात प्रत्यक्ष कराचा वाटा 2013-14 या आर्थिक वर्षात 56.32 टक्के हाेता. 2023-24 मध्ये ताे 56.72 टक्के झाला. 2003-04 या आर्थिक वर्षात एकूण कर महसुलात प्रत्यक्ष कराचा वाटा 41.42 टक्के हाेता.
 
 
आता आणखी एक लक्षवेधी बातमी. रिझर्व्ह बँकेने 9 ऑक्टाेबर 2024 राेजी चलनविषयक धाेरण समितीच्या बैठकीनंतर पतधाेरण जाहीर करताना रेपाे दर 6.50 टक्के ठेवला; परंतु डिसेंबर 2024 मध्ये हाेणाèया चलनविषयक धाेरण समितीच्या बैठकीत रिझर्व्ह बँक आपले धाेरण दर कमी करू शकते, असे संकेत देत समितीने आपली भूमिका तटस्थ ठेवली. 14 ऑक्टाेबर राेजी किरकाेळ महागाई दराची आकडेवारी जाहीर झाल्यानंतर, रिझर्व्ह बँक डिसेंबर महिन्यात रेपाे दर कमी करेल अशी शक्यता फारच कमी आहे. भाज्यांच्या भाववाढीमुळे चिंता वाढली आहे. किरकाेळ महागाई वाढण्याचे मुख्य कारण म्हणजे खाद्यान्न महागाई दर सप्टेंबर महिन्यात 9.24 टक्क्यांवर पाेहाेचला आहे; जाे ऑगस्टमध्ये 5.66 टक्के हाेता. सप्टेंबरमध्ये भाज्यांच्या महागाईचा दर 35.99 टक्के हाेता. ताे ऑगस्टमध्ये 10.71 टक्के हाेता. 14 ऑक्टाेबर राेजी घाऊक महागाई दराची आकडेवारी जाहीर करण्यात आली. त्यानुसार सप्टेंबर 2024 मध्ये घाऊक अन्न निर्देशांक 9.47 टक्क्यांवर पाेहाेचला आहे. ताे ऑगस्टमध्ये 3.26 टक्के हाेता. घाऊक महागाई दराच्या आकडेवारीनुसार सप्टेंबरमध्ये भाज्यांच्या महागाईचा दर 48.73 टक्के हाेता. बटाट्याचा महागाई दर 78.13 टक्के तर कांद्याचा 78.82 टक्के आहे.
 
 
Diwali shopping : अन्नधान्य आणि भाजीपाला महागाईपासून लवकर दिलासा मिळण्याची शक्यता फारच कमी असल्याचे या आकडेवारीवरून स्पष्ट झाले आहे. किरकाेळ चलनवाढीच्या उघड झालेल्या आकड्यांचा परिणाम पतधाेरण समितीच्या व्याजदर कमी करण्याच्या निर्णयावर हाेऊ शकताे, असेही तज्ज्ञांचे मत आहे. ‘मिलवूड केन इंटरनॅशनल’चे संस्थापक आणि ‘सीईओ’ निश भट्ट यांच्या मते अन्नधान्य चलनवाढीमुळे किरकाेळ महागाईमध्ये वाढ झाली आहे. असामान्य मान्सूनमुळे देशातील अनेक भागात पिकांचे नुकसान झाले आहे. काेर महागाईदेखील 3.5 टक्के आहे. ती अपेक्षेपेक्षा जास्त आहे. अशा परिस्थितीत पतधाेरण समितीच्या व्याजदरांबाबत घेतलेल्या निर्णयावर किरकाेळ चलनवाढीच्या आकडेवारीचा परिणाम दिसून येताे. महागाई कमी हाेत नाही, ताेपर्यंत व्याजदरात कपात हाेण्याची शक्यता फारच कमी असते. ‘नाईट फ्रँक इंडिया’चे राष्ट्रीय संचालक संशाेधन विवेक राठी यांच्या मते किरकाेळ महागाईतील वाढ ही घरगुती महागाई वाढण्याच्या अपेक्षेनुसार आहे. सध्या भारतातील चलनवाढीचा दर जागतिक ट्रेंडपेक्षा वेगळा आहे, जेथे महागाई कमी झाल्यामुळे तिथली सेंट्रल बँक व्याजदरात कपात करत आहे; पण भारतातील चलनवाढीची परिस्थिती लक्षात घेता रिझर्व्ह बँक घाईघाईने व्याजदरात कपात करेल, अशी शक्यता फार कमी आहे.
(लेखक आर्थिक घडामाेडींचे अभ्यासक आहेत.)