परंतु अन्न वाया दवडणे, हा धर्म नव्हे!

Food safety : आपल्या भारतीय संस्कृतीत अन्न हे पूर्णब्रह्म म्हणून ओळखले जाते. अन्नग्रहणाला ‘उदरभरण नोहे, जाणिजे यज्ञकर्म’ म्हटले आहे. श्रीमद्भगवद्गीतेत ‘पचाम्यअन्नम् भक्ष्य, लेय्य, पेय्य, चोश्य’ हे अन्नाचे प्रकार मीच पचवतो, हे भगवंतांनी सांगितले आहे. थोडक्यात भारतीय जीवन पद्धतीत अन्न हे देवस्वरूप आहे. पंचतत्त्वाची महत्त्वपूर्ण कडी आणि न्यूनं परिपूर्णता अन्न आहे. सर्वांत प्रथम आकाशतत्त्व आहे. आकाशतत्त्वातून वायुतत्त्व निर्मिती आहे. वायुतत्त्वातून अग्नितत्त्व निर्माण झाले. अग्नीतून जलतत्त्व आणि जलतत्त्वातून पृथ्वीतत्त्व निर्माण झाले. पृथ्वीतत्त्वातून तयार झाले. थोडक्यात अन्न हे पंचतत्त्वाचा अर्क आहे. या अर्काचे मूर्तस्वरूप म्हणजे आपला देह आहे. आपला देह हा पंचतत्त्वांचा बनलेला आहे. म्हणजे पंचतत्त्वाचे स्थूलस्वरूप देह आहे.

 

 

 

जर अन्नाचे इतके महत्त्व आहे तर अन्नाकडे आपण ‘पूर्णब्रह्म’ म्हणून गांभीर्याने पाहतो का? तर, याचे उत्तर नाहीच येईल. जगात अजूनही अब्जावधी लोक दररोज झोपतात. आपण रोज जे खरकटे टाकतो, त्यात किंवा शिळे अन्न म्हणून फेकून देतो, त्यात करोडो लोक जेवू शकतात. पण त्याकडे आपण अजिबात लक्ष देत नाही. आपली कुटुंब संख्या जितकी, तितक्या प्रमाणात आपण अन्न शिजवतो का? याचेही उत्तर नकारार्थीच येईल. एखाद्या दिवशी अंदाज चुकला तर आपण समजू शकतो. पण रोजच्या पातेलेभरून भाज्या, पोळ्यांची थप्पी आणि भाताचे कुप्पे वाया जात असतील तर आपल्याला चिंतनाची गरज आहे.

 

 

Food safety : घरातील शीतकपाट (फ्रिज) एकदा इमानदारीने उघडा आणि मनातून तपासा. खराब झालेले दही-दूध, सडलेला पालक, पिचलेले टमाटे, घट्ट वरण असे अनेक अन्नपदार्थ आठवडा आठवडा तसेच पडून असलेले दिसतील. म्हणजे अन्न खराब होऊ नये म्हणून फ्रिजमध्ये दिवस ठेवतात आणि मग खराब झाले म्हणून फेकून दिले जातात. फ्रिजच्या फ्रीजरबद्दल न बोललेले बरे. बर्फाने ओतप्रोत भरलेला फ्रीजर; बर्फात अडकलेले हिमक्रीम, पेय आणि बरेच काही. काही लक्षात येते का आपल्या? दरवर्षी लोणचे घालण्याचा मिथ्याग्रह शेजारीण घालते म्हणून मी घातलेच पाहिजे म्हणून उगाच दिसता घाट करायचा आणि दोन-चार महिन्यांनी झाले म्हणून रात्री चोरून कचराकुंडीत टाकून आमचे लोणचे चविष्ट झाले म्हणून ‘संपले सर्व’ची दवंडी पिटायची. आग्रहपूर्वक फळफळावळ आणायची आणि दोन-चार दिवस न खाताच तसेच पडून राहतात आणि खराब झाले म्हणून फेकून द्यायचे. विशेषतः डाळिंब, सफरचंद, शेवटची दोन-चार केळी हमखास फेकून दिली जातात. चिरायचा, सोलायचा कंटाळा हे त्याचे कारण.

 

 

घरात तयार असून उगाच पिज्झा, मंच्युरियन किंवा हॉटेलातील पदार्थ आणायचे. ते पण पूर्ण न खाता सकाळी फेकून द्यायचे, रात्रीच्या उरलेल्या शिळ्या अन्नासोबत. अन्न आणि पैशाचा अपव्यय उगाच. धान्यसाठा हवा घरात म्हणून पोत्याने धान्य विकत घ्यायचे. त्याची काळजी न घेता तशीच साठवण करायची. दोन-तीन महिन्यांतच कीड लागली म्हणून त्यातले अर्धाधिक धान्य द्यायचे. कुरडया, खारोड्या, शेवया बनवायच्या; हल्ली विकत आणतात. त्या डब्यात घालून ठेवायच्या. त्या आहेत याचा विसर पडतो. काही दिवसांनी कुठल्या तरी कारणांनी डब्यापर्यंत आपण पोहोचतो. लक्षात येते की, अरे! याचा तर वास येतोय. मग काय! द्या फेकून. सातूचे पीठ, लाह्याचे पीठ, मेतकूट यांच्याबाबतीतही हेच होते. वर्षभरातील अन्नाचा विचार केला जवळजवळ ३० टक्के अन्न वरील प्रकारे वाया दवडतो आपण. याला समर्थांनी ‘अधर्म’ म्हटले आहे. पूर्वी आपल्याकडे म्हणायचे की, ‘खाऊन माजा, टाकून माजू नका!’ पूर्वीच्या काळी स्वयंपाकापूर्वी अंदाज घेतला जायचा. त्यानुसार स्वयंपाक केला जायचा. एकत्रित भोजन घेतले जायचे. अन्नपूर्णा असायची. एक माणूस जेवू शकेल इतके अन्न घरात असायचे, पण वाया इतके शिजत नसे. आणि चुकलाच अंदाज एखादवेळी तर दुसरे दिवशी ‘शिळीसप्तमी’ असायची. म्हणजे भात उरला तर त्याला फोडणी देऊन चमचमीत फोडणीचा भात बनायचा. पोळ्या उरल्या तर तुकडे बनवले जायचे. त्या पदार्थातील शिळेपणा मारून टाकला जायचा. ते खाण्यातही किती उल्हास असायचा. उल्हास गृहिणीमध्येही आणि खाणार्‍या कुटुंबीयांमध्येही असायचा. दुर्दैवाने हा उल्हास कुठेतरी हरवला. ‘गाडीवाला आया घरसे कचरा निकाल’ हा भोंगा कानावर पडताच शिळे पदार्थ वापरात आणण्यापेक्षा फेकून देण्याचीच घाई. लक्षात ठेवा! लग्न समारंभादी विविध कार्यक्रमांत होणारी अन्नाची नासाडी न बघवता येणारी आहे. रेल्वे किंवा इतर प्रवासात खाणे कमी आणि फेकून अधिक देतात माणसे. अन्न पूर्णब्रह्म आहे. त्याचा आदर करा. अजूनही भागात मागून आणलेल्या पोळ्या-भाकरी उन्हात सुकविल्या जातात. वर्षभर त्याच भाकरी शिजवून खाल्ल्या जातात. इतकी बिकट स्थिती अन्नाची आहे. अनेक जण अन्नान्न जीवन जगत आहेत जगात.

 

 

Food safety : अन्न सुरक्षा निर्देशांकात भारत ११३ प्रमुख राष्ट्रांतून ६८ व्या क्रमांकावर आहे. वैश्विक उपासमारीत भारत १२५ प्रमुख देशांपैकी १११ व्या क्रमांकावर आहे. भारतात १९५ दशलक्ष बालके आहेत. बिकट स्थिती त्यांच्यावर आहे. आपल्यावर जर ही स्थिती नसेल तर देवाची कृपा समजा. आपल्या घरातील अन्नाचा कणही वाया जाणार नाही, याची काळजी घ्या. स्वयंपाक करताना घरातील सर्व यथेच्छ जेवले पाहिजेत याची काळजी घ्या; पण जेवढे आवश्यक तितकेच शिजवा. फळफळावळ जरूर आणा, पण ती फळे केवळ चिरण्याचा कंटाळा वाया जातात. कुणीतरी पुढाकार घेऊन चिरली पाहिजेत; विशेषतः डाळिंब फोडून दाणे काढून त्यावर चव म्हणून मीठ-साखर घालून सर्वांना खायला दिली पाहिजे. लोणची दररोजच्या जेवणात आवर्जून ठेवा म्हणजे ती वापरात येतील. कुरडया, खारोड्या, सातू हे पदार्थ एकत्रित बसून त्याचा आस्वाद घ्या. हे पदार्थ वाया जातात. कारण त्याची प्रक्रिया कंटाळवाणी आहे. ती आनंददायी होते.

 

 

Food safety : धान्य साठवण योग्य प्रक्रिया करून ठेवा नाहीतर महिन्याला एकेक कट्टा आणा. आजकाल साठवणुकीची गरज नाही. पदार्थ बनविताना ‘तुम करते म्हणून हम करते’ असा भाव नको. घरातील सदस्यांना काय आवडते ते बनवा. उगाच शेजारणीशी मिथ्या शर्यत नको. लग्न समारंभात तर सर्वांनी खूप काळजी घेतली पाहिजे. एका हॉटेलने केला की, ताटात टाकाल तर दंड आणि टाकलेले अन्न घरी घेऊन जा! जगात अनेकांना खायला मिळत नाही आणि आपला अन्न टाकून माज असतो. वाया घालविल्याचे जराही दुःख, लाज-शरम, चुकल्याची भावना आपल्या चेहर्‍यावर नसते. उलट त्याचा गर्व आणि अभिमान वाटतो कित्येकांना. हे पशुवत् वागणे आहे. आपण जर महिन्यातून एक दिवस धरला तर जगातील अब्जावधी माणसे पोट भरून जेवू शकतात. उपवास जाऊ द्या, पण काटकसर तर करा. म्हणूनच समर्थ रामदासांनी आपल्याला खडसावले...

आपण यथेच्छ जेवणे | उरले ते वाटणे ॥

परंतु वाया दवडणे | हा धर्म नव्हे ॥